ڕۆژی چوارشەممەی ڕابردوو سەرۆكوەزیرانی توركیا (ڕەجەب تەیب ئەردۆغان) بە بوێرانەوە لاپەڕەیەكی ڕەشی مێژووی توركیای هەڵدایەوە كە تێیدا هەزاران كورد كوژران.
ناوبراو ڕایگەیاند ئەگەر پێویست بكات حكوومەت داوای لێبوردن بكات ئەوا ئەو وەكوو سەرۆكوەزیرانی ئێستای توركیا و بە ناوی حكوومەتەوە داوای لێبوردن دەكات.
ئەم هەنگاوەی (ئەردۆغان) بە لای نووسەران و ڕۆشنبیرانەوە زۆر بە گرنگ ناودەبرێت و پێیان وایە كاتی ئەوە هاتووە ڕاستییەكان نەشاردرێنەوە و كار بۆ ئاشتبوونەوە بكرێت.
داوای لێبوردنكردن
سەرۆكوەزیرانی توركیا لە میانەی پێشكەشكردنی گوتەیەكدا بۆ بەرپرسانی پارتیی داد و گەشەپێدان ڕایگەیاند لە ساڵانی سییەكانی سەدەی ڕابردوودا كوردەكان لە دەرسیم بە كۆمەڵ كوژران و ئەگەریش پێویست بكات حكوومەت داوای لێبوردن بكات ئەوا “من وەكوو سەرۆكوەزیرانی وڵات داوای لێبوردن ”لە كوردەكان دەكەم لە بەرانبەر ئەو كارەدا.
سەرۆكوەزیرانی توركیا كوشتنی بەلێشاوی كوردەكانی دێرسیمی بە تراژیدیترین كارەساتی مێژووی نوێی توركیا ناوبرد و ڕایگەیاند پێویستە بەرپرسان و خەڵكیش ئامادە بن بە ئازادانە ددان بە ڕاستییەكاندا بنێن.
سەرۆكوەزیرانی توركیا لە بەشێكی دیكەی گوتەكانیدا ڕایگەیاند “پارتیی گەلی كۆماریی لە پشت ئەم كارەساتەوە بووە و بێگومان ئەمەیش یەكێكە لەو دەیان ڕووداوانەی ئەو پارتە خوڵقاندوویەتی و هەربۆیەیش دەبێت بەرپرسانی جەهەپەیش داوای لێبوردن بكەن”.
ناوبراو داوای لە بەرپرسی ئەو پارتەیش (كەمال قلچ داروغلو) كرد داوای لێبوردن بكات، بەڵام تا ئێستا ناوبراو ئامادەیی ئەوەی تێدا نییە ئەو كارە بكات.
كاردانەوەی جەهەپە
ژمارەیەك لە بەرپرسانی پارتیی گەلی كۆماریی كاردانەوەی توندیان بەرانبەر ئەم گوتانەی (ئەردۆغان) هەبوو.
جێگری بەرپرسی گرووپی پەرلەمانتارانی جەهەپە لە پەرلەمانی توركیا (ئاكیف حەمزەجەبی) ڕایگەیاند سەرۆكوەزیرانی توركیا دەیەوێت تۆوی دووبەرەكی و ڕق و كینە بچێنێت.
ناوبراو (ئەردۆغان)ـی بەوە تۆمەتبار كرد دەستی بە شەڕێك كردووە دژ بە كۆماری توركیا و ماوەیەكی دیكەیش هێرش دەكاتە سەر (ئەتاتورك). جێگری بەرپرسی ئەو پارتەیش (گورسیل تەكین) ڕایگەیاند (ئەردۆغان) توانیویەتی لە هێرشەكانیدا سەركەوتن بەدەست بهێنێت، بەڵام تا ئێستایش دیار نییە ئامانج لەم هەڵمەتەی چییە.
حكوومەتی توركیا و ئاوڕدانەوە بۆ ڕابردوو
ئەم گوتانەی (ئەردۆغان) كاردانەوەی جیاوازییان لێكەوتەوە. ژمارەیەكی زۆر لە نووسەر و ڕۆشنبیرەكانی توركیا بە گرنگییەوە باسیان لەم هەنگاوەی ناوبراو كرد.
(شوكور ئاسلان) پسپۆڕێكی كۆمەڵناسییە لە زانكۆی “میمار سینان”ـی ئیستانبووڵ و بە ڕۆژنامەی “تودەیز زەمان”ـی توركیایی ڕاگەیاند “ئەمە یەكەمین جارە سەرۆكوەزیرانێكی توركیا ڕووداوەكەی دەرسیم بۆ كۆمەڵكوژی ناو ببات.
(ئەردۆغان) ڕایگەیاند ئەو هێرشە پلانێكی بۆ داڕێژراو بووە و ئەم هەڵوێستە توندەی سەرۆكوەزیرانیش پارتەكانی دیكەی وەكوو جەهەپە و مەهەپە ناچار دەكات تێڕوانین و سیاسەتی خۆیان بەرانبەر ئەو ڕووداوە بگۆڕن”.
“ئاچیلۆڤ”ـیش مامۆستای زانستە سیاسییەكانە لە زانكۆی “ئیست تێنیسی” ئەمەریكایی و دەڵێت “مێژووی توركیا چەندین لاپەڕەی ڕەشی تێدایە و كاتی ئەوە هاتووە ئەو لاپەڕانە هەڵ بدرێنەوە و كار بۆ ئاشتكردنەوە بكرێت.
ئەم هەوڵە بوێرانەی سەرۆكوەزیرانی توركیا ئەوە نیشان دەدات پارتیی داد و گەشەپێدان دەیەوێت ئەو ڕووداوە ڕەشانەی مێژووی توركیا نیشان بە خەڵكی بدات”.
(ئەحمەد حاكان)ـیش لە ڕۆژنامەی (حوریەت)ـدا بابەتێكی نووسیوە و تێیدا هاتووە، حكوومەتی توركیا چەندیین ناوی لەو شۆڕشەی كوردەكان نا و چەندیین تۆمەتی دانە پاڵ بۆ ئەوەی لەناویان ببات، بەڵام شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ ژن و منداڵ و پەككەوتە و هاووڵاتیانی دیكە لە لایەن سوپاوە زۆر ناشاییستە بوو.
نووسەر دەڵێت تا ئێستا قسەی جیاواز دەكرێت دەربارەی ئەوەی كە ئەوە شۆڕش و ڕاپەڕینی كورد بوو یان نا، بەڵام بۆ دەستكەوتنی وەڵامی ئەو پرسیارە باشتر وایە بگەڕێینەوە بۆ ڕێبەری شۆڕشەكەی دەرسیم (سەید ڕەزا) كە گوتی “”سەرم لە فێڵەكانی ئێوە دەرنەكرد و ئەمە جێی داخ بوو بۆم. لە بەرانبەر ئێوەدا سەرم دانەنواند و ئەوەیش جێی داخ بوو بۆ ئێوە”
ڕووداوەكانی كوردستانی توركیا
لە نێوان ساڵانی 1921 و 1938 ـدا 16 خۆپیشاندانی گەورە “دەرسیم” و چەند ناوچەیەكی دیكەی كوردستانی توركیایان گرتەوە و 15 لەوانیش دەكرێت بە ڕاپەڕینی كوردی دابنرێن. لە یەكەمین خولی پەرلەمانی توركیادا واتە لە نێوان ساڵانی 1920 و 1924 ـدا بە گرنگییەوە باس لە ڕۆڵ و پێگەی كورد دەكرا و وەكوو یەكێك لە سەرەكیترین پێكهاتەكانی توركیا قسەی دەربارە دەكرا.
لە خولی دووەمی پەرلەماندا كار بۆ فەرامۆشكردنی كورد و پرسەكەی كرا و لە ساڵانی سیەكانیشدا پرۆسەی “بەتورككردن”ـی كوردەكان و سیاسەتی “كورد لە توركیادا نییە” دەستی پێكرد و ئەو خۆپیشاندان و شۆڕشانەی كوردەكانیش دژایەتیكردنی ئەو سیاسەتەی حكوومەتی توركیا بوون.
توركیا نكۆڵی لە بوونی كورد دەكرد و هەربۆیەیش بە هیچ شێوەیەك ئەو خۆپیشاندانانەی بە ڕاپەڕینی كوردی ناو نەدەبرد، بەڵكوو زیاتر تۆمەتی “دەستی دەرەكی” و پرسی “ئایینی” دەدانە پاڵ و هەربۆیەیش حكوومەت ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی بەكارهێنا بۆ كۆتایی پێهێنانیان.
لە ساڵی 1931ـدا ڕاپەڕینی كوردەكان كۆتایی پێهات، بەڵام سەختی پێگەی جوگرافی “دەرسیم” و ڕۆڵی گرنگی سەرۆك خێڵەكانی ئەو ناوچەیە بووە هۆی ئەوەی حكوومەتی توركیا بە هیچ شێوەیەك دەستەڵاتی لە “دەرسیم”ـدا نەبێت.
لە كۆتایی ساڵانی سییەكانی سەدەی ڕابردوودا حكوومەت هەوڵیدا ئەو ناوچەیەیش كۆنترۆڵ بكات و لە هەمان كاتیشدا ناوی “دەرسیم” گۆڕا بۆ “تونجەلی”. پاساوی حكوومەت و میدیای توركیا لەم گۆڕانكارییەدا “هێنانی مۆدێرنە” بوو بۆ “ناوچە سەرەتایی”ـەكان، بەڵام تەواوی ئەم كارانە بەشێك بوون لە پرۆسەی “بەتورككردن”.
كوشتاری كوردەكان
لە بەهاری ساڵی 1936 و 1937ـدا شەڕ لە نێوان سوپای توركیا و چەكدارانی ئەو شارە دەستی پێكرد و پاش ئەوەیش سوپای توركیا سوودی لە فڕۆكەی جەنگی وەرگرت بۆ كۆنترۆڵكردنی شارەكە و بارودۆخەكە. سوپای توركیا تەنیا چەكی دژی ئەو كەسانە بەكار نەدەهێنا كە بەرگرییان لە چوونە ژوورەوەی سەربازەكان بۆ ناو شارەكە دەكرد، بەڵكوو هاووڵاتیانی مەدەنیشی دەكوشت.
لە هاوینی ساڵی 1937ـدا شارەكە كۆنترۆڵ كرا و پاشان سوپا خەڵكی لە گوندەكان كۆدەكردەوە و دەیكوشتن
مێژوونووسان باس لەوە دەكەن ئەوەندە خەڵك كوژرا كە ئاوی ڕووباری “مونزور” سوور بوو. سوپا گازی ژەهراویشی دژی ئەو كەسانە بەكارهێنا كە لە ئەشكەوتەكاندا خۆیان شاردبووەوە و ئافرەتانیش دەستدرێژییان دەكرایە سەر.
سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن لەو هەڵمەتەدا نزیكەی 40 هەزار كەس كوژران، بەڵام بەرپرسانی توركیا ددان بە 13 هەزار كەسدا دەنێن.
لە هاوینی ساڵی 1938ـدا حكوومەت دوو ناوچەی لەو هەرێمە بە قەدەغەكراو دەستنیشانكرد و زۆرینەی دانیشتووانی ئەو دوو ناوچەیە كوژران.
تەنانەت یەكەمین فڕۆكەوانی ئافرەتی توركیا كە كچی (ئەتاتورك) بوو بەشداریی لەو هەڵمەتەدا كرد.
ڕاپۆرتەكان باس لەوە دەكەن زیاتر لە 11 هەزار و 6 سەد كەسی دیكەی ئەو ناوچەیەیش ناچار كران ماڵ و حاڵی خۆیان بەجێ بهێڵن.
شێواندنی ڕاستییەكان تاوەكوو ساڵانی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو بەردەوام بوو، بەڵام لە ساڵی 1981ـدا (میت تونجای) كتێبێكی لەوبارەیەوە بڵاوكردەوە و هەندێك لە ڕاستییەكانی دركاند.
پاش ئەوەیش ئەكادیمیای دیكە دەستیان كرد بە دەرخستنی ڕاستییەكان.
تێبینی: زانیاری تایبەت بە ڕووداوە مێژووییەكانی كوردستانی توركیا لە سەر زاری مێژوونووسی بەناووبانگی توركیا (ئەحمەد دیمریل) وەرگیراوە، ئەوەیش لە میانەی چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ڕۆژنامەی “حوریەت دەیلی نیوز”ـی وڵاتەكەی.
No comments:
Post a Comment