داهێنانی سیستەمی خوێندنی پاڕاڵێل لە زانكۆو پەیمانگاكان

پڕۆفیسۆر دلاوەر عەبدولعەزیز عەلائەدین

لەوەتەی هەرێمی كوردستان لەدەست رژێمی كۆن رزگاری بووە، دەزگاكانی خوێندنی باڵا روویان هەر بەرەو گەشەكردن و پەرەسەندن بووە. هاوكات، ژمارەی دەرچووانی ئامادەیی و خوازیارانی تری خوێندنی باڵا بەردەوام رووی لە زیادیی بووە. دیارە كە رێژەی زیادبوونی خوازیارانی خوێندن زۆر زیاترە لە توانای زانكۆ بۆ وەرگرتن و لەهەمانكات بەرز راگرتنی ئاستی كواڵیتی لە خوێندن، وە زیاترە لە توانای حكومەت بۆ دابینكردنی بودجەی پێویست.

دیارە كە تا ئێستا زانكۆ و پەیمانگاكانی هەرێم پشتیان بە شێوەیەكی سەرەكی تەنیا بە حكومەت و بودجە مەركەزیەكە بەستووە بۆ دابینكردنی پێداویستیەكانیان. بێگومان حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی هەرێم بەردەوام گرنگیان بە خوێندنی باڵا داوە و لە دابەشكردنی بودجەشدا ئەولەویەتیان بەزانكۆ و پەیمانگاكان داوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هیچ ساڵێك بودجەی تەرخانكراو بەشی ئەوەی نەكردووە كە پێداویستیە بنەڕەتیەكانی ئەو دەزگایانە پڕ بكاتەوە، چی جای پڕكردنەوەی پێداویستیە تەواوكەریەكانی كواڵیتی و پێشكەوتنی تەكنۆلۆژی.

هەڵبەتە ئەو دیاردەیە دەگمەن نییە و تایبەتیش نییە بە هەرێمی كوردستان، بەڵكو دیاردەیەكی گشتگیرە و لە هەموو وڵاتێك بە هەمان شێوازە. واتە لە هیچ وڵاتێكی دونیا حكومەت ناتوانێ پێداویستی دەزگاكانی خوێندنی باڵا بەردەوام لە ئاستێكی بەرزدا پڕبكاتەوە. هەربۆیەش لە وڵاتە پێشكەوتووەكاندا زانكۆكان سەربەخۆ كراون و دەستیان بۆ پەیداكردنی داهات و خەرج كردن بەڕەڵا كراوە.

داهات و بودجە

نهێنی نییە كە زانكۆ و دەستەكانی خوێندنی تەكینكی لە هەرێم تا ئێستا ئەسیری سیستەمێكی بیرۆكراسی خنكێنەر بوونە و بەدەست كەمدەرامەتی و كەمیی بودجە و زۆریی رێنمایی دارایی رێگرەوە ناڵاندوویانە. ئەو ئەركە قوڕسەی كە خراوەتە ئەستۆیان و ئەو توانا و كواڵیتیەی كە لێیان چاوەڕوان دەكرێت لەگەڵ بودجەكەی بەردەستیان و رێنماییە داراییەكان بەراورد ناكرێت. بۆیە، دەستبەڕەڵا كردنی زانكۆ و دەستەكانی خوێندنی تەكنیكی بۆ پەیدا كردنی داهات و خەرجكردنی لە خودی رەوتی ئەكادیمیدا تاكە زامینكەری گەشەكردن و پەرەسەندن و بەرز راگرتنی ئاستی كواڵیتی ئەو دەزگایانەیە و تاكە رێگەشە كە زانكۆ و پەیمانگاكان ببنە بەشێكی دانەبڕاو لە كۆمەڵگا و سیستەمی ئابووری هەرێم.

بۆ نموونه:• ئازاد كردنی زانكۆكان دەروازەیەكی گەورە بۆ خوازیارانی خوێندن لە نێو خەڵكی هەرێم و بیانی دەكاتەوە، وە دەرفەت بۆ ئەو زانستخوازانە دەڕەخسێنێ كە بە هۆی كۆنمرە وە یان بارودۆخی دژوار لە كات و ساتی خۆیدا نەیانتوانیوە خەون و ئاواتیان بەدیبهێنن و لەو بوارانەدا‌ بخوێنن كە ئارەزوویان لێیبووه.• راكێشانی قوتابیانی بیانی بۆ هەرێم دەبێتە سەرچاوەیەكی داهاتی دەرەكی بۆ ئابووری هەرێم و بووژاندنەوەی بازاڕ و كەمكردنەوەی كێشەی بێكاری. ئەزموونی وڵاتە پێشكەوتووەكانی جیهانی یەك (بۆ نمونە بەریتانیا و ئەمەریكا و ئوستڕاڵیا) و هەندێ لە وڵاتانی جیهانی سێ (بۆ نمونە مالیزیا و كۆریا) بەڵگەی زیندوون لەو بارەیەوە و داهاتی خوێندن تێیاندا لە سەرووی داهاتە پیشەسازیەكانیانە. • پەیداكردنی داهاتی زێدە یارمەتی زانكۆ و پەیمانگاكان دەدات كە پێداویستیە زانستی و تەكنۆلۆژیەكانیان پڕ بكەنەوە و وەبەرهێنانی زیاتر لە بەرزكردنەوەی ئاستی كواڵیتیدا بكەن و ناوبانگی دەزگاكانیان لە جیهاندا زیاتر بەرز بكەنەوە.

سیستەمی پاڕالێل

لە ساڵی پاردا سیستەمی خوێندنی پاڕالێل بۆ یەكەمجار لە هەرێمی كوردستاندا تاقیكرایەوە. بەپێی ئەو سیستەمە، رێژەیەكی دیاریكراوی كورسیەكان بۆ خوێندنی بەپارە لە بەشەكانی راگەیاندن (دیپلۆم و بەكالۆریۆس) و لە خوێندنی ماستەر تەرخانكرا، بەمەرجێك ئەو خوێندنە لەسەر حیسابی خوێندنی بێبەرابەر (لە رێگەی ناوەندی وەرگرتن) نەبێ، وە بەو مەرجەی كە داهاتەكەشی بۆ خزمەتی زانكۆ و بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی كواڵیتی لە خودی بەشە زانستیە پەیوەندیدارەكان خەرج بكرێت. دوای ساڵێك لە تاقیكردنەوە، لایەنە جیاكانی ئەو سیستەمە نوێیە لەلایەن لێژنەی خوێندنی باڵا كە پێكهاتووە لە بەڕێزان یاریدەدەری سەرۆك زانكۆ و دەستەكان بۆ كاروباری زانستی، بە تێروتەسەلی دیراسەت كران‌. لە دوای شیكردنەوەی ئەزموون و لێكدانەوەی لایەنە كارگێڕی و دارایی و ئەكادیمیەكان، پێشنیازی لێژنەكە بەرزكرایەوە و لەلایەن ئەنجومەنی وەزارەت، كە پێكهاتووە لە بەڕێزان سەرۆك زانكۆ و دەستەكان، پەسەند كرا.

بەوپێیە، بڕیاردرا كە لە ساڵی خوێندنی 2011 – 2012 سیستەمی نوێی پاڕالێل لە سەرجەم قۆناغەكانی خوێندنی(دبلۆم، بەكالۆریۆس، ماستەر) پەیڕەو بكرێت، وە بەرپرسیارێتی وەرگرتن لە ئەستۆی مەڵبەندی وەرگرتنی قوتابیاندا بێ. فۆرمێكی تایبەت بۆ ئەم مەبەستە و رێنمایی و مەرجەكانی ئەم جۆرە خوێندنە ئامادە كراوە و لە ماڵپەری وەزارەت وەیان لە زانكۆ و پەیمانگاكاندا دەستدەكەوێت.بە پێی بڕیاری ئەنجومەنی وەزارەت، جارێ بۆ چەند ساڵی ئایندە زانكۆ و دەستەكان بۆیان هە‌یە تەنیا تا رێژەی (10%)ی كورسیەكانی خوێندن لە بەشە زانستیەكان بۆ وەرگرتن بە پێی سیستەمی پاڕالێل لە دیپلۆم و بەكالۆریۆس تەرخان بكەن، و داواكەش لەلایەن بەشە زانستیەكانەوە بەرزدەكرێتەوە و لە رێگەی سەرۆكایەتی زانكۆ و دەستەكانەوە پێشكەش بە مەڵبەندی وەرگرتنی قوتابیان دەكرێت. لە خوێندنی ماستەریشدا بۆ زانكۆكان هەیە تا رێژەی 20%ی كورسیەكان بۆ خوێندن بە سیستەمی پاڕالێل تەرخان بكەن.

مەرجە بنەڕەتیەكان

• كێبڕكێ: پڕكردنەوەی كورسیە تەرخانكراوەكان بەكێبڕكێی كراوە دەبێت، بەبێ سازشكردن لەسەر كۆنمرە و ئاستی زانستی قوتابیان. بەو پێیە، لەبوارەكانی پزیشكی و ئەندازەیی پێویستە قوتابی هەمان مەرجی قوتابیانی ناوەندی وەرگرتنی تێدا دەبێت و ئەوپەڕەكەی (15) نمرە كەمتری لە كۆنمرەی وەرگرتن (مجموع القبول) بۆ رەچاو دەكرێت، وە لە بوارەكانی تریش ئەوپەڕەكەی (20) نمرە دادەبەزێندرێت. بۆ ئەوەی سیستەمەكە لە ئیستیغلال كردن بپارێزرێت، رێگە بە قوتابی خوێندنی پاڕالێل نادرێت لە دوای وەرگرتن لە زانكۆیەكدا بگوازنەوە بۆ زانكۆیەكی تر بەبێ رەچاو كردنی هۆكارەكان.

• تەمەن: خوێندنی پاڕالێل بە پارەیە و لە حیسابی خودی خوێندكاردایە، بۆیەش‌ رەنگە پێویست بە سنوورداركردنی تەمەن نەكات، بەڵام ئەنجومەنی وەزارەت پێیباش بوو كە جارێ تا سەرخستنی پڕۆسەكە لەو چەند ساڵەی ئایندەدا مەرجی تەمەن دابنرێت و مەرجی خوێندنی (دبلۆم و بەكالۆریۆس) بۆ قوتابیانی ئافرەت سیوپێنج (35) ساڵ و بۆ قوتابیانی پیاو سی (30) ساڵ ‌بێت. دیارە كە پەیدا بوونی دەرفەتی خوێندن لە زانكۆ ئەهلیەكان وایكردووە كە خەڵكی بەتەمەنتر بتوانێ كورسی خوێندن لە زانكۆ ئەهلیەكان پەیدا بكات.

• ماوەی دوای دەرچوون لە ئامادەیی: بۆ بەرز راگرتنی ئاستی خوێندن ئەنجومەنی وەزارەت بەچاكی زانی كە خوازیارانی خوێندنی پاڕالێل لەدەرچووانی تازە بن و سێ (3) ساڵ زیاتر بەسە‌ر دەرچوونیان لە قۆناغی دوازدەی ئامادەیی تێپەڕ نەبووبێت.

• هاندانی خوێندكاری زیرەك: بەمەبەستی هاندانی خوێندن، ساڵانە دەرچووی یەكەم خەڵات دەكرێت بەوەی كە لە 75% ی كرێی خوێندنی ساڵی دواتری دەبوردرێت (بۆ ماوەی یەك ساڵ) و دەرچووی دووەم لە 50% و هی سێیەم لە 25% ی كرێی خوێندن دەبوردرێت.

كرێی خوێندن

سەبارەت بە بڕیاردان لەسەر كرێی خوێندن، پێویستە لە زانكۆ و دەستەكاندا وردەكاری خەرجی و فاكتەرە ئاڵۆزە جۆراوجۆرەكان رەچاو بكرێت. بۆ نمونە، خەرجی خوێندن، كرێی مامۆستا، كرێی تاقیكردنەوە، خەرجی دڵنیایی جۆری، كرێی ژێرخان و خەرجی بەڕێوەبردن و هتد. شایانی باسە كە رێگە بە هیچ دەزگایەكی خوێندنی باڵا نادرێت كە رێژەی كرێی زێدە لە میچی‌ 20% ی تێچووەكان تێپەڕ بكات، وە مەرجە كە زۆربەی ئەو داهاتە لە خودی بەشە زانستیەكە و كۆرسی خوێندنەكە و بەرزكردنەوەی ئاستی خوێندندا خەرج بكرێت. بۆ خاتری بارسوككردنی پۆڵی یەكەمی وەرگیراوان، بڕیاردراوە كە لە ساڵی یەكەمی خوێندنیاندا لە (2011 /2012) تەنیا 50% ی كرێیەكەیان لێوەربگیردرێت، وە لە ساڵی دوای ئەودا كرێیەكە بەتەواوی وەردەگیرێت.

لە هەموو حالەتێكدا كرێی خوێندن بەیەك جار (قیست) لەسەرەتای ساڵی خوێندن دەدرێت. بەپێی رێنمایی نوێ، كۆی كرێی خوێندنی وەرگیراو دەخرێتە سندوقێكی تایبەت لە زانكۆ و دەستەكان لەژێر چاودێری داراییدا دەبێت و‌ بە لانی كەمەوە 70% ی داهاتەكە بۆ بەشە زانستیەكەیە لە پێداویستیەكانی خوێندن خەرج دەكرێت. ئەوەی دەمێنێنتەوە بەشە زۆرەكەی دەمێنێتەوە لەلایەن زانكۆو دەستەكانەوە لە پڕۆژە و ئامێر و دەزگای تایبەت بەپتەوكردنی بنەماكانی دڵنیایی جۆری و بەرز راگرتنی ئاستی خوێندن و راهێنان خەرج دەكرێ. رێژەیەكی بچوكیش دەگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی بۆ خەرج كردنی لە پڕۆسەی ستراتیژی گشتگیر و گەشەپێدانی پڕۆسەی خوێندن و دڵنیایی جۆری و وەبەرهێنان لە توانا مرۆییەكان و توانا ئەكادیمیەكان بە گشتی، وە گرنگیدان بە زانكۆ تازەكان.

خوێندنی پاڕالێل و یاسای هەرێم

بەپێی عورف و سیستەمی یاسایی كوردستان، وەرگرتنی كرێی خوێندن لە دەزگاكانی خوێندنی باڵا كارێكی یاسایی و رێگەپێدراوە.

پێشینە و بەڵگەكانیش ئەوانەن:

• یەكەم: لە ساڵی 1992 هەتا ئێستا بە بەردەوامی پارە لە خوێندكارانی خوێندنی ئێواران وەرگیراوە و كارەكەش بە یاسایی لەقەڵەم دراوە.

• دووەم: لە زانكۆی ئەهلیدا خوێندن بە پارەیە و بەپێی دەستوور و یاسا رێگەی پێدراوە.

• سێیەم: وەرگرتنی قوتابی بەپێی بەرنامەی خوێندنی پارالێل لەسەر حیسابی كورسیەكانی سیستەمی ناوەندی وەرگرتن نابێت بەڵكو لە دەرەوەی پلانی وەرگرتن و خوێندنی خۆڕایی (التعلیم المجانی) دەبێت. وەك ئاشكرایە، گرنگی پیادەكردنی ئەو سیستەمە و كاریگەریەكەی لەسەر توانا و ئاستی زانستی زانكۆكان و ئابووری وڵات بێئەندازە زۆرە، و ئەو داهێنانە لەخزمەتی بەرژەوەندی گشتی هەرێمدایە، بۆیە پێویستە یاساكانی هەرێم لەقازانج و بەرژەوەندی خەڵكی هەرێمدا دابڕێژرێن. پێویستە بە هەموولایەك پشتگیری لەو سیستەمە مەزن و سوودبەخشە بكرێ و دەروازە‌ی داهات بۆ زانكۆ و دەستەكانی خوێندنی تەكنیكی بەكراوەیی بەردەوام بێت